Gayet süratli uçan ve nereden bırakılırsa bırakılsın kendi güvercinliğine
dönebilme özelliğine sahip olan güvercinlerden, çok eski zamanlardan beri
haber götürüp getirmede istifade edilmiştir (Ali Nazima 1892: 412).
Yunanistan’da pehlivanlar olimpiyata gittikleri zaman beraberlerinde
güvercin götürürler, galibiyetlerini ailelerine haber vermek için boyunlarına
zafer işareti olarak erguvan takıp uçururlarmış. Romalılar önceleri
Yunanlılar gibi kullanmışlarsa da daha sonra güvercinlerden savaşta
yararlanmaya başlamışlardır. Öyle ki harp sahasında uçurdukları
güvercinlerin uçuşlarındaki sükûnet ve heyecanlarına bakarak üzerinde
uçtukları mıntıkada düşmanın mevcut olup olmadığını bile anlamışlardır
(Yüzbaşı Asaf 1925a: 25). Müslümanlar da haberleşmede posta güvercininden
yararlanmışlardır. Abbasilerde posta güvercinleri özel olarak yetiştirilmiştir.
İstanbul’dan Basra’ya fiyatı yüksek olan bu güvercinlerden getirilmiş, Rakka
ve Musul’dan haberler güvercinler vasıtasıyla bir gün içinde Bağdat, Basra
ve Küfe’ye ulaştırılmıştır. Abbasi Veziri İbn Mukle Karmatîlerle savaşırken
güvercinlerle Bağdat’a haber göndermiştir. Hatta Fâtimîler posta güvercinleri
için divan oluşturmuştur. Güvercinler vasıtasıyla İstanbul-Basra, Mısır-Suriye
ve Mağrib şehirleriyle haberleşme sağlanmıştır. Güvercinlerin iniş yerleri
için çeşitli bölgelerde burçlar inşa edilmiştir (Harekât 1992: 500). Mısır’da
1280 yılında 2000 posta güvercini mevcuttur. Hatta Mısır Sultanı bütün
seyahatlerinde haberleşmeyi sağlayabilmek adına güvercinlerle dolu bir
kafesi yanında götürmüştür (Güvercinlerle Muhabere 1928: 219-221).
982-983 yıllarında haberleşmenin yanı sıra güvercinlerden, turfanda
meyve naklinde yararlanıldığı bile görülmüştür. Şam’da bulunan Mısır
muhabere güvercinlerinden yüz kadarı kanatlarına kiraz bağlanmak suretiyle
sabahleyin uçurulur, öğleden sonra Mısır’a ulaşan güvercinlerin kanatlarından
iki yüz kadar turfanda kiraz toplanırmış (Yüzbaşı Asaf 1925a: 25).
Güvercinlerden tüccarlar da yararlanmıştır. Tüccarların Mekke ile Kınâ şehri
arasındaki haberleşmeyi güvercinler yoluyla sürdürmeleri “Hamâm-ı Kına
mısın” yani “Kına Güvercini misin” atasözünün halk arasında dillendirilmesine
sebep olmuştur. Kim bir yere gidip hemen dönse “Hamâm-ı Kına mısın”
denilmiştir (Evliya Çelebi 2011: 10/424).
Hatta güvercinler tüccarların büyük kârlar elde etmelerine bile vesile
olmuştur. Suriye’de avlanırken vurduğu güvercinin kanadına bağlı bir
mektup bulan tüccar, mektupta İngiltere’de rağbet edilen bir ürünün
yokluğundan bahsedildiğini anlayınca vakit kaybetmeden ucuz fiyatla söz
konusu ürünü İngiltere’ye sevk ederek önemli miktarda kazanç sağlamıştır.
Arapça yazılan kaynaklarda haberleşmeyi sağlayan bu güvercinlere “elMenasib”,
bunların kayıtlı olduğu defterlere Defterü’l-Ensab denilmiştir.
Büyük kalelerdeki güvercinliklere de “Burcü’l-Hamam” adı verilmiştir
(Doğuştan Günümüze 1992:204).
19. yüzyılda Fransa ve Belçika’da borsa ve gazete haberleri ile bazı özel
haberlerin güvercinler vasıtasıyla iletildiği bilinmektedir (Yüzbaşı Asaf
1925a: 25-26). Posta güvercinleri askerlikte istihdam edilmeden önce
kalelerde kullanılmıştır (Muhabere Güvercinleri 1911:749). Ancak
güvercinlerin en can alıcı yararlılıkları savaş sırasında görülmüştür.
Güvercinler bütün haber araçlarının sonuçsuz kaldığı zamanlarda, en yoğun
bombardımanın etkisi altındayken bile zehirli gaz bulutlarını yararak ileri
hatlarla kumandanlık arasındaki irtibatı binlerce defa sağlamışlardır
(Güvercinlerle Muhabere 1928:231). Zira güvercinlerin ciğerleri insanları
boğan gazlara karşı daha dirençlidir (İlk Hava Postacıları 1927: 14).
Savaşlarda uçurulan güvercinlerin %95’i telef olmaksızın en kısa yoldan
doğruca güvercinliklerine dönmüşlerdir. Haberlerin ulaştırılmasında
güvercinlerin sahip olduğu bir diğer önemli faktör hızdır. Açık havalarda
hızları mükemmeldir. Rüzgâr arkadan eserse hız dakikada 1000-1200 metre,
rüzgâr karşıdan eserse hız dakikada 700-800 metre, rüzgâr hissedilmeyecek
derecede ise hız dakikada 800-1000 metredir. Yağmur, kar, sis güvercini
oldukça rahatsız eder, yönünü şaşırır, hızının azalmasına sebep olur.
Bununla birlikte ince bir yağmur veya hafif sis güvercinin aşabileceği
engellerdir (Güvercinlerle Muhabere 1928: 231).
Güvercinle gönderilen haber ve emirler incecik bir kâğıda yazılır. Sakin
zamanlarda güvercinnâme kullanılır. Güvercinnâmeler güvercinin ayağına
takılan alüminyum haber kutularıyla taşınır. Haber kutusu birbiri içine giren
iki küçük silindirden ve güvercinin ayağına takılmasına yarayan iki çengelden
oluşur. Silindir ve çengeller alüminyumdan üretilmiştir. Güvercinnâmeler
bunlara konulur. Her haber kutusuna iki güvercinnâme sığar. Yine
güvercinlerin boynuna bezden küçük bir kese bağlanabilir. Kauçuk haber
kesesi olarak bilinen bu kesenin güvercinin göğsüne gelen tarafı ince ipekli
kanaviçe, diğer tarafı kauçuklu bezdir. Aynı kumaştan bir kapak birbirine
girme iki düğme ile keseyi sıkıca kapatır. Çok önemli haberler ve emirler
ayrı ayrı iki güvercinle, diğerleri yalnız bir güvercinle gönderilir. Bu kese
güvercinin kanatlarının altından geçirilen iki askı ile alt kısma tutturulur. Bu yöntem uçuşta güvercini rahatsız eder. Bu sebeple kısa mesafelerden başka
yerde kullanılmamalıdır (Güvercinlerle Muhabere 1928: 230).
Güvercinlerin barınağı olan güvercinliklerin (Hayat Büyük Türk
Sözlüğü: 491) havadar ve rutubetsiz olması, rüzgâr ve zararlı hayvanata karşı
muhafazasının sağlanması önemlidir. Güvercinlik yerden ne kadar yüksek
olursa o kadar iyidir. Güvercinlik dâhilinde her çifte mahsus gözler vardır.
Buralarını temizlemek ve hayvanlara bakmak için kolayca girilebilecek
surette inşa edilmeleri gereklidir (Güvercin Yetiştirmek 1904: 6,
Güvercinlerin özellikleri için ayrıca bkz. Miralay Cemal 1928: 26-32).
Hasan Yüksel, Anadolu’da Diyarbekir’in Simak Köyü’nde gördüğü
güvercinlikleri şöyle anlatır:
Dicle kenarında yer alan bu köy; 1965’te henüz İlk
Çağ’dan Orta Çağ’a yeni girmişti. Akşam güneşi
Dicle’ye yansıyınca ufukta çok güzel bir kızıl manzara
oluşuyor ve köyün hemen kıyısında kedilerin
ulaşamayacağı baştan başa iki dizi küçük takaları (bir tür
küçücük pencereleri) olan tren katarı gibi sıra evlerin
üzerine yavaş yavaş gölge düşüyordu; ne var ki, bu
gölgeyle beraber içimi bir ürperti kaplardı. Bir gün,
mimari yapılarıyla merak uyandıran bu evlerde kimlerin
oturduğunu ve niçin böylesi bol pencereli yapıldıklarını
sormuştum. Bana içinde kimselerin oturmadığını sadece
güvercin gübresi biriktirmek için, güvercinlere barınak
olarak inşa edildiklerini; ilkbaharda şiddetli yağışların
dinmesinden sonra, Dicle’nin asıl mecrasına çekilmesiyle,
nehir kıyısında oluşan kumluk düz alanlarda karpuz
ekerken bu güvercinlerin gübresini toplayıp kullandıklarını
anlatmışlardı. (Yüksel 2012: 18).
Bu sözlerden daha yakın zamana kadar Anadolu’da güvercin
yetiştiriciliğinin sebeplerinden birinin de güvercinin gübresinden istifade
etmek olduğu anlaşılmaktadır. Güvercin gübresi oldukça kuvvetlidir. Hatta
500 kilogram güvercin gübresinin 10,500 kilogram çiftlik gübresine eşit
olduğu belirtilmiştir (HSD. AFT, 9/16; 12 Ağustos 1923). Bu kadar yararlı
işlevi olan güvercinlere masraf ve işsizliğe sebep olduğu gerekçesiyle
uğursuz iftirası bile atılmıştır (Güvercinlerle Muhabere 1928: 230).
I. Posta Güvercinlerinin Talim ve Terbiyeleri
Hafıza ve görüş güvercinin en dikkat çekici özelliklerindendir. Yön
bulma duygusunun merkezi kulağın içindedir. Kulağın iç kısmında yarım
daire şeklinde üç kanal vardır ki bunlarda bir bozulma veya hasar olursa bu
duygu kaybolur. Güvercinin hafıza ve keşif yetenekleri için gerekli olan görme duygusu, yön bulma duygusunu tamamlaması açısından da önemlidir.
Gözleri iyi olmayan güvercinlerin kıymeti yoktur. Güvercinlerin hafıza ve
görüş özelliği eğitimle daha da geliştirilmeye müsaittir. Güvercin vazife
esnasında kendisine verilen yön ne olursa olsun doğru bir hat üzerinden
güvercinliğe dönüş yapacaktır (Güvercinlerle Muhabere 1928: 222-223,
ayrıca bkz. Muhabere Güvercinleri 1926: 25). Bu özelliği kulaklarında
mevcut altıncı his olarak da bilinmektedir (İlk Hava Postacıları 1927: 12).
Güvercinlerin yuvalarına olan bağlılığına Dağarcık dergisinde şöyle yer
verilmiştir: “Bunların en büyük muhabbetleri zevcelerine ve zevcelerinin
muhabbeti zevçlerine mahsustur. Zevce zevcin meftunu ve zevc zevcenin
mecnunudur. Bunlar yalnız yemek yiyecekleri zamandan başka vakitlerini
daima yekdiğerine arz ve temin-i muhabbet yolunda geçirirler.”(Güvercinler
1877/1878: 119).
Gerçekten de haberleşmenin esası güvercinin yuvasına dönüş özelliğine
dayanır. Bu özellik talim ve terbiye ile geliştirilir. Güvercinler herhangi bir
noktaya gönderilmek üzere uçurulurlar. Asıl güvercinliklerine saatte
ortalama 50 kilometre hızla dönerler. Harpte kullanım kolaylığı, mükemmel
bir sürat, uçuşa başlama noktasının istenildiği gibi seçilebilme özellikleriyle
haberleşmede güvercinler tercih edilmiştir. Telsiz, telgraf ve telefona göre
daha özel bir vasıta olan güvercinlerin önemi I. Dünya Savaşı’nda bir kat
daha artmıştır. Zira o dönemin koşullarında radiogoniometre aracılığıyla
telsiz telgraf ve telefon merkezlerinin mevkilerini tespit eden düşman, posta
güvercinlerinin uçuş noktasını keşfedemez. Güvercinler alayda, taburda,
bölükte, gözlemevinde, direnme noktalarıyla savunma merkezlerinde, hava
keşiflerinde, yaya ve atlı keşiflerde, kumandanına savunma vermek üzere
hareket eden irtibat subayının yanında bulundurulmuştur. İrtibat hizmetlerinde
kullanılan güvercinler kumandanlık hizmetine verilen sabit ve hareketli
güvercinliklerden alınmışlardır. Savunmada güvercin arabalarının mevzi
gerisine, derinliğine sıralanmasına özen gösterilmiştir (Güvercinlerle
Muhabere 1928: 228-229).
Güvercinlerin boğazlarına olan düşkünlükleri de talim ve terbiyelerine
kolaylık sağlamıştır. Başka bir memlekete götürülüp, orada sevdiği
yiyeceklere alıştırıldıktan sonra kendi yerlerine iade edilen güvercinlerin,
belirli zamanlarda o mahallere ne yapıp ne edip uğradığı görülmüştür (Posta
Güvercinleri 1901: 254). Örneğin Paris ile Versay arasında güvercin postası
ile haberleşme yapılmak istendiğinde, Paris’te doğmuş güvercinler
Versay’da bulunan bir güvercinliğe götürülerek iki üç ay burada
bırakıldıktan sonra tekrar Paris’e nakledilip, burada büyütülürler. Bir gün
kendilerine yiyecek verilmeksizin Versay’a götürülen güvercinlere burada
bolca gıda verilir fakat su verilmeden güvercinlikten dışarı salıverilirler. Bu güvercinler Paris’teki yuvalarına giderek orada suyu bulurlar. Bir ay
Paris’teki yuvalarında kendilerine yiyecek verilmez. Şimendiferlerle
Versay’a götürülerek orada yiyecek verilir. Otuz gün devam eden bu
talimden sonra güvercinler şimendiferlerle nakil yerine Paris’ten uçurulurlar.
Yemek zamanına tesadüf eden bu güvercinler Versay’e gitmekte
zorlanmazlar. Ancak bu güvercinlerin Versay’daki güvercinlikte geceyi
geçirmemeleri gereklidir. Yuva yapmalarına asla müsaade edilmemelidir.
Bunları Paris’te bulmalı, açlıklarını Versay’da gidermelidirler. Aslında
güvercinlerin bu talimlere ihtiyacı da olmayabilir. Bunun örneği siyah
güvercinler için düzenlenmiş bir müsabakada tecrübe edilmiştir. Bir siyah
güvercinin yanlışlıkla dâhil olduğu müsabakada, hiç seyahat etmemiş olduğu
bir mevkide iki yüz kilometrelik mesafeden yuvasını bulmayı başardığı
görülmüştür (Güvercinler 1904; 363-364).
Her sabit güvercinlikteki güvercinler üç gruba ayrılır. Yaşları bir
buçuktan sekize kadar olanlara 500 kilometreye kadar mesafe uçuşu
yaptırılır. Bir yaşından bir buçuk yaşına kadar olanlar 350 kilometreye kadar
uçurulurlar. Yavru güvercinlere ise 250 kilometreye kadar uçuş yaptırılır. İlk
yaşta yavru güvercinleri 250 kilometreden fazla mesafeye uçurmak doğru
değildir. Yorulmalarına ve güçten düşmelerine sebep olur. İlk iki sınıf
güvercinler Mayıstan itibaren eğitim uçuşlarına başlarlar. Bu uçuşlar 14 – 15
Hazirana kadar devam eder. Erkekle dişiyi birlikte uçurmak asla doğru
değildir. Hatta ayrı ayrı uçurulsa da aynı yönde uçurulmaz. Eğitim
uçuşlarına başlamadan güvercinliğin bulunduğu yerin dört kilometre
mesafesine kadar güvercinleri uçurmak ve bulundukları yeri tanımalarını
sağlamak gereklidir. Programa kısa aralıklarla devam edilir. Uçuşa
göndermeden güvercinler bir sepete konur, ayrı ayrı incelenerek kuyruk
tüylerini döküp dökmedikleri incelenir. Tüylerini dökmüş olanlar uçuşa
katılamazlar. 14 Haziran’da yaşlıların talim ve terbiyelerini kesmekteki amaç
bu zamana kadar çoğunlukla tüylerini kaybetmeleridir. Yavruların talim ve
terbiye uçuşlarına ise Ağustos başında başlanır, Eylül sonunda bitirilir
(Güvercinlerle Muhabere 1928: 235).
Yavru güvercinlerin zayıf ve hastalıklı olmayanları seçilir. Bunlar üç
günde bir olmak üzere güvercinlikten çıkarılıp nakil kafesi tabir edilen
kafesler vasıtasıyla bulundukları mevki civarına götürülerek buralarda
uçurulurlar. Böylece yuvalarına dönmeye alıştırılmaya çalışılırlar.
Güvercinlerin nakil kafesleriyle götürüldüğü mevkiden yuvalarına kadar
olan mesafeye “tayrân menzili” denir. Mesafe her keresinde daha da artırılır.
İkinci tayran menzili belirlenirken birinci mesafenin yarısı kadar mesafe
eklenir. (t-m= Birinci t-m+ birinci t-m/2) Örneğin ilk tayran menzili 10
kilometre ise ikinci tayran menzili 15 kilometre, üçüncü tayran menzili ise 22,5 kilometre olur. Her uçuşun ardından güvercinlere istirahat verilir. Kısa
mesafelerde üç günlük istirahat süresi yeterli ise de fazla mesafeli uçuşlarda
bu süre artırılmalıdır (Yüzbaşı Asaf 1926: 23-24).
Güvercinlerin talim ve terbiye eğitiminde tayran menzili hususunda
kesin ve kati kuralların olmadığı anlaşılmaktadır. Zira bir başka eğitim
örneğine göre, yavrular iki aylık olunca güvercinliğin dış kapısı birkaç saat
açık bırakılır. Yavrular biraz tereddüt ettikten sonra uçmaya başlarlar. Önce
yakınlardaki çatılara konan güvercinler kısa süre içerisinde civara alışırlar.
İki ay sonra ise gerçek talim başlar. Güvercinler bir sepet içerisinde uzağa
götürülüp salıverilir. İlk defasında güvercinlikten on kilometre uzağa
götürülmüşse de ikinci defa yirmi, üçüncüsünde otuz kilometre uzaklara
götürülür. Altı aylık güvercin yavrusu dört beş saat zarfında üç yüz
kilometrelik bir mesafe kat ettikten sonra güvercinliğe geri dönebilecek bir
gelişim göstermiş olmalıdır. İkinci sene sonunda beş yüz kilometrelik
mesafeden güvercinliği bulması gerekir (Güvercin Yetiştirmek 1904:6, İyi
bir güvercinin özellikleri için bkz. Güvercinci Nasıl Olmalıdır 1926: 18-21).
Mesafelerin aşamalı olarak artırılmasına binaen üçüncü sene sonunda bin
kilometrelik mesafeyi zorluk çekmeden kat ederler. En iyi güvercin otuz
gramlık yük taşıyabilir (Posta Güvercinleri 1901: 254).
Güvercinler savaşta kullanılmak üzere ayrıca eğitime tabi
tutulmuşlardır. Güvercin arabaları savaş halinde orduyu takip eder. Belli bir
yere geldikten 48 saat sonra kullanılırlar. Bunun için nakledeceği yere
arabalar sabahın saat 10’unda gelir. Akşam saat 5’de güvercinlik etrafında
alıştırma uçuşu yaptırılır. Ertesi gün önceki uçuşu takviye etmek ve
güvercinlerin etrafı daha iyi tanıyabilmeleri için alıştırma uçuşu yaptırılır.
Bu uçuş saat 6’da yapılır. Aynı gün saat 8’de mesafe uçuşlarına başlanır.
Burada ilk defa 100-200 metre uçurulur. Eğer kuşlar kusursuz bir şekilde
dönerlerse yarım saat sonra 500 metreden uçurulurlar. Aynı günde
güvercinlerin döndükleri görülürse bu uçuşlar 3-4 defa daha farklı
mesafelerden yaptırılır. Hareketli güvercin arabalarının güvercinleri hem
gitmek hem de gelmek suretiyle irtibat kurarlar. Bunun için bölük
karargâhına güvercinleriyle bir araba konur. Diğer bir arabada boş olarak
kolorduda bulunur. Güvercinlere kolorduya doğru mesafe uçuşları
yaptırmakla işe başlanır. Yönünü iyice tanıdıktan sonra arabanın birinde su,
diğerinde yem verilir. Bu işe güvercinler tamamen alışırlarsa aynı günde
birçok defa haber taşırlar ve gidip gelebilirler. Güvercinler gece uçuşlarında
da kullanılır. Ancak gece uçuşları çok kolay olmadığından, güvercinlerin iyi
bir talimden geçirilmeleri gerekmektedir. Güvercinleri karanlığa alıştırmak
için arabaların pencereleri siyah örtülerle kapatılır. Gündüzleri dışarı
çıkarılmazlar. Biri iç tarafa, diğeri çıkış deliği yanına olmak üzere iki elektrik ampulü veya gaz lambası konur. Bu ortamda yemek yemeye ve su
içmeye alışırlar. Önce güneş batarken uçurulan güvercinler, aşamalı olarak
her gün biraz daha ileri bir zaman diliminde uçurularak karanlıkta uçmaya
alıştırılır. Güvercinler arabanın etrafında kusursuz uçuş yaptıktan sonra tıpkı
öteki arabanın güvercinleri gibi mesafe uçuşlarına başlanır (Güvercinlerle
Muhabere 1928: 238-239).
II. Avrupa’da Posta Güvercinleri
Çok çeşitli güvercin cinsi bulunmakla birlikte her güvercin
haberleşmede kullanılabilir. Fakat çeşitli cinslerin çiftleştirilmesiyle yeni
güvercinlerde elde edilebilmektedir. Avrupa’da bu şekildeki güvercinlerden
en makbulü Liyej ve Anveres cinsleridir. Siyah renkte bir güvercin olan
Liyej cesareti ile dikkati çeker. Yolunu bulmakta çok iyi olan bu güvercin
cinsini Fransızlar askeri güvercinlikleri için tercih etmişlerdir. Anveres cinsi
ise diğerine oranla daha ağırdır. Rüzgâra karşı çok iyi mukavemet eden bu
cinsi Almanlar askeri güvercinlikleri için tercih etmişlerdir. Fransa’da her
isteyen siyah güvercin besleyemez. Kendisine ait olmayan siyah güvercini
tutan ya da öldüren kimse para cezası ödemek durumunda bırakılmıştır
(Güvercin Yetiştirmek 1904:6-7). 19. Yüzyılın son çeyreğinde İngiltere’de
güvercinin avlanması ve öldürülmesi hususunda cezayı müeyyide
uygulanmış, hem para cezası hem de hapis cezası verilebildiği görülmüştür
(İsmail Zühtü 1896:309).
Avrupa’da posta güvercin kullanımının öncülüğünü Fransa ve
Almanya’nın başı çektiği görülmektedir. Fransız ihtilalında Kraliçe Marie
Antoinette, taraftarlarıyla bir güvercin yardımıyla haberleşmiştir. Yine 1870
yılındaki Almanya ile Fransa arasındaki savaşta güvercinlerden istifade
edilmiştir (Güvercinlerle Muhabere 1928:219-221). Almanlar Paris’i
kuşatınca tüm haberleşme vasıtalarını ele geçirmişlerdir. Dışarıyla bağlantısı
kesilen Parisliler, içerisinde güvercinlerin bulunduğu balonları uçurmak
suretiyle diğer vilayetlere güvercin sevk etmişler, böylelikle resmi ve gayri
resmi haberleşme yapılabilmiştir. Milyonlara varan belge bu yolla taşınmıştır
(Yüzbaşı Asaf 1925b: 22-23).
Bu savaştaki yararlılıkları görüldüğünden Avrupa devletleri birbiriyle
rekabet eder şekilde güvercinlikler tesis eylemişler (Seyyah Güvercinler
1895:459), güvercinle haberleşme yapılmayan mıntıkalarda oluşturdukları
güvercinlikler ile muhabere faaliyetini artırmışlardır (Harpte Güvercinlerin
İstihdamı 1926: 18). Şimendiferlerin artması da güvercin yetiştiriciliğini
kolaylaşmıştır (Güvercin Yetiştirmek 1904: 6). Özellikle Fransa’da askeri bir
hava muhabere dairesi bu işle ilgilenmiştir (İlk Hava Postacıları 1927: 12).
1888 yılı itibariyle posta güvercinleriyle haberleşme denemelerine ağırlık verilmiş, başarılı sonuçlar da alınmıştır. Birinci Dünya Savaşı başlamadan
Fransız müstahkem mevkilerinde seferberlik planı gereğince güvercinler
yerini almıştır. Hatta ilk çarpışmalar sırasında süvari keşif birlikleri
yanlarında askeri güvercinlikten aldıkları güvercinleri de götürmüşlerdir
(Başlangıcından Bugüne 1974: 95). Gerçekten de Fransızlar savaşta
güvercinlerin büyük yararını görmüştür. Haziran 1916’da Fransa’nın Verdun
Kalesi Alman saldırıları karşısında zor durumda kalmıştır. Yoğun ateşe
maruz kalan buradaki tabyanın tüm bağlantıları kesilmiştir. İşte hayati
öneme sahip bir dönemde içinde bulunduğu durumu söz konusu tabya,
Başkumandanlığa posta güvercinleri ile iletmiştir (İlk Hava Postacıları 1927:
13). Dünya Casusluk Tarihi’nde aynı tabya olduğu düşünülen bu tabyanın
ismi “Vaux” tabyası olarak belirtilmiş ve güvercinlerin bu tabya için
önemine şöyle değinilmiştir.
Güvercinlerin bir savaşın akışı boyunca haber
ulaştırmakta oynadıkları rol, en yoğun biçimiyle Vaux
tabyası hücum sırasında görülür: telefon telleri
kesilmişti; ışıldaklarla irtibat olanaksızdı; irtibat ajanları
savaş hatlarını geçemiyor, birbiri ardı sıra düşüp
ölüyorlardı. Vaux tabyası ile Fransız Genel Kurmayı
arasındaki irtibat, 1916 yılının 2-5 Temmuz’u arasında
yalnız posta güvercinleri ile sağlandı. 787.15 numaralı
son güvercin, kuşatılmış bölgedeki erlerden orduya
duygulu bir veda mesajı taşıdı. Zehirli gaz bulutlarıyla
kaplı bir bölgeden geçerek güvercinliğe geldiğinde
ölmek üzereydi. Bu güvercine bir onur halkası verildi ve
günlük emirde yararlılığı övüldü. Bu Birinci Dünya
Savaşı sırasında bir hayvana yapılan ilk resmi övgüydü:
Vaux tabyasını savunanların tek ulaşım aracı, tabya
komutanının gönderdiği son bilgileri yerine ulaştırmıştı
(1974: 95)
Amerika ile Avrupa arasında işleyen posta vapurları bile posta
güvercini vasıtasıyla kara ile haberleşme imkânı bulmuşlardır. Bunların
başına gelen herhangi olumsuz bir durum ya da felakette güvercinlerle
hemen vaziyetin aciliyeti bildirilmiştir. Aynı durum herhangi bir savaş
halinde de geçerlidir. Güney Afrika muharebesinde Ladismith’de mahsur
kalan İngilizler bile posta güvercinlerine müteşekkir olmuşlardır. Ayrı ayrı
noktalardan hareket ederek bir mahalde birleşmek niyetinde olan iki müfreze
asker için bu güvercinlerin önemi büyüktür. Bundan dolayı Avrupalı
devletler ordularında posta güvercini beslemeye özen göstermişlerdir (Posta
Güvercinleri 1901:254). Posta güvercinlerinin muntazam bir teşkilat
içerisinde, özel talim ve terbiyeye tutulması 19. yüzyılın ikinci yarısına
rastlamaktadır (Muhabere Güvercinlerinin Menşei 1926: 30). Posta güvercinleri harp esnasında hem kara kuvvetleri hem de deniz kuvvetleri için
önemlidir (Bahriye Fen Komisyonundan İsmail 1898: 263). Avrupa’da posta
güvercinleri denizlerdeki gemiler ile irtibatı sağlayabilmek için de
kullanılmıştır. Önemli limanlara güvercinlikler inşa edilmiştir. İyice
alıştırıldıktan sonra gemilere alınan güvercinler limandan bir hayli
uzaklaşıldıktan sonra salıverildiği takdirde limandaki güvercinliklerine
döndükleri için haberleşmeye vasıta olmuşlardır. Fransa, İspanya, İtalya,
İngiltere devletlerinin sahilindeki limanların en önemlilerinde güvercinlikler
inşa ettirilmiş ve güvercinlerin talimlerine son derece önem verilmiştir. Harp
zamanında önemli olduğu kadar barış zamanında da kaza ve benzeri
olağanüstü durumların bildirilmesinde güvercinle haberleşme oldukça
önemlidir (İsmail Zühtü 1896: 315-317).
19. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle başta Fransa, Almanya, İngiltere,
Belçika, İtalya ve İspanya olmak üzere pek çok Avrupa devleti sınırları
üzerinde güvercin posta şubeleri tesis etmişlerdir. Bu posta duraklarının
birbirine bağlanmasıyla hükümet merkezlerine doğru yaklaşılmıştır. Aynı
yollar ve şubeler üzerinde devamlı olarak gidip geldiklerinden savaş
zamanlarında olağanüstü hizmetler yapmışlardır. Portekiz Hükümeti daha
çok deniz sınırlarında ve sahillerinde yapılmakta olan kaçakçılık
faaliyetlerini etkili surette önlemek için posta güvercinlerini kullanmıştır.
Karakol gemileri şüpheli bir gemi gördüklerinde karaya işaret vermek üzere
bir ya da daha fazla sayıda güvercini salıvermiştir. Fransa ve İngiltere
donanmaları dahi amiral gemisinde posta hizmetini yerine getirmeye mahsus
güvercinler bulundurmuşlardır. Bu güvercinler, donanmalar ile mensup
oldukları bahriye daireleri arasındaki haberleşmeye vasıta olmuşlardır.
Rusya ise diğerlerine nazaran daha geridedir. Yalnız Lehistân’da özellikle
Varşova, Kovono ve Livilen şehirlerini birbirine bağlamak için üç dört
güvercin posta şubesi bulundurmaktadır. Rusya daha çok Almanya ve
Avusturya casuslarını, böyle güvenliği ilgilendiren haberleşme
vasıtalarından istifadeden men eylemek için yabancı memleketlerden gelen
güvercinlerin Rusya’ya sokulmasını yasaklamakla işe başlamıştır. Bununla
beraber güvercin posta şubelerinin genişletilerek teşkilatlandırılması işi ile
de ciddi anlamda meşgul olmuştur. Hatta Rusya İstanbul’da Beyoğlu’nda
bulunan Rusya Sefarethanesi’nde posta hizmetlerinde kullanılmak amacıyla
bir posta güvercinlik şubesi açmak istemiştir. Nikolayef şehri bu işin
başlangıç noktası olarak görülmüştür. Nikolayef’te bulunan 58. piyade alayı
yüzbaşılarından bir zatın posta hizmetini yerine getirmek için terbiye edilmiş
1000 kadar güvercini içine alacak büyük bir güvercinliğe sahip olması bunun
en önemli nedenlerinden biridir (BEO, 248/18585; 1 Ağustos 1893). Fransa’da güvercin yetiştiriciliğinin bir diğer yönü müsabakalardır.
Müsabakalarda önemli mükâfatlar verilir. Her müsabaka bir heyet tarafından
düzenlenir. Hükümetten onay alındıktan sonra gazetelere ilan verilir
(Güvercin Yetiştirmek 1904: 7). Güvercinci en güvendiği güvercini getirir.
Tüm güvercinlerin bir ayağına sahibinin markası diğer ayağına müsabaka
cemiyetinin markası içeren birer halka geçirilir. Bunlardan başka ayrıca bir
de lastik halka takılır. Daha sonra güvercinler sepetler içine konur ve
hakemin eşliğinde uzak bir yere tren, otomobiller veya tayyareler ile
nakledilir. Hakemin saatine göre ayarlanmış birer saatli makine her
güvercinin sahibine verilir ve güvercinlerin götürüldüğü mahalden kaçta
salıverileceği söylenir. Buna göre her güvercinci güvercinlerinin ne zaman
geleceğini tahmin ederek güvercinliğin yanında bekler. Güvercin gelir
gelmez ayağındaki lastik halkayı koparır, kendisine verilmiş olan saatli
makinenin içine atar ve makinenin kolunu çevirir. Lastik halka üzerine o
andaki tarih ve saat kaydedilmiş olur. Bütün güvercinler geldikten sonra her
güvercincinin saatli makinesi toplanır. Mühürleri koparılır ve içleri açılır.
Lastik halkalar üzerindeki tarih ve saatlere bakılır, böylece her güvercinin ne
vakit evine geldiği tespit idilmiş olur. Güvercinlerin hareket mahalleriyle
varış mahalleri arasındaki mesafe dikkate alınarak her güvercinin saatte kaç
kilometre kat etmiş olduğu meydana çıkar. Birinciliği kazananlara
mükâfatlar verilir (İlk Hava Postacıları 1927: 14-15). 1902 yılında Brüksel
müsabakasına altı bin güvercin katılmıştır. Kazanılacak meblağın tutarı yüz
on iki bin frankı bulmuştur (Güvercin Yetiştirmek 1904: 7).
III. Osmanlı’da Posta Güvercinleri
Osmanlı Devleti’nde çok sayıda güvercinlik bulunmaktadır. Bunlardan
biri Biga sancağındadır. Yüzbaşı Asaf bu sancaktaki güvercinliğe dair şu
bilgileri vermiştir: “Türkiye’de dahi güvercinlere lazım gelen ehemmiyet
verilmiştir. Takriben bir buçuk asır evvel Biga sancağı dâhilinde
güvercinlikler mevcut idi. Hatta bu sancak dâhilindeki Dimetoka şehri
güvercinlik namıyla yâd edilirdi. Türk edebiyatı arasında güvercinlerin
muhabere hidmetinde istihdam edildiklerine dair cümlelere tesadüf
edilmektedir. Binâenaleyh Türklerin de güvercinlerden istifade ettikleri
anlaşılmaktadır.” (Yüzbaşı Asaf 1925a: 26). Osmanlı Devleti’nde halkın
yanı sıra padişahlar da güvercin yetiştirmeye meraklıdırlar. Zaman zaman
çeşitli yerlerden güvercin getirtilmiştir. 1884 yılında Halep vilayetinden 60
çift güvercin istenmiştir (Y.PRK. SRN, 4/49; 8 Haziran 1894). Güvercin
istenen yerlerden bir diğeri Hindistan’dır. Bombay Baş Şehbenderliği’nin
verdiği bilgilere göre Hindistan’da bulunan her cins güvercinden üçer çift
tedarik edilmiş ancak Himalaya güvercinlerinin kolay kolay yakalanması
mümkün olmadığından bu cins güvercinin gönderilme işi ertelenmiştir. Bu konu üzerinde de çalışıldığı önemle belirtilmiştir. Bunların İstanbul’a
gönderilmesi hiç de kolay değildir. Kuşların telef olmaması için en uygun
yolun Cidde yolu olduğu dile getirilmiştir (Y.PRK. EŞA, 9/22; 25 Mart
1889), toplam 115 çift güvercin Hindistan’ın itibarlı tüccarlarından ve Cidde
Özel İdaresi Vekili Hacı Abdullah Arap Efendi’ye verilerek gönderilmiştir.
Bunların ücretinin Osmanlı Bankası aracılığıyla ödenmesi istenmiştir
(Y.PRK. EŞA, 9/51; 25 Nisan 1889). Yine padişahın emri üzerine 1889
yılında Londra’dan da dört çift güvercin gönderilmiştir. Londra Sefiri
Rüstem tüyleri ipek gibi ve tavus kuşu şeklinde olan bu güvercinlerin çok
zor bulunduğunun altını çizmiştir (Y.PRK. EŞA, 9/54; 6 Mayıs 1889,
Y.PRK. EŞA, 12/75; 21 Ocak 1891) . Aynı yıl Girit’ten 22 çift güvercin
gönderilmiştir (Y.PRK. UM, 14/27; 2 Mart 1889). 1905 yılı Şubat ayında
yine Londra’dan, padişahın emri üzerine bir çift kırmızı, bir çift sarı ve bir
çift siyah renkli güvercin tedarik edilerek gönderilmiştir (Y.PRK. EŞA,
47/20; 20 Şubat 1905). Osmanlı Devleti Amerika’dan da güvercin
getirtmiştir. Güvercinleri temin eden Lui Eşmid, Osmanlı Washington
Sefareti’ne yazdığı yazıda, güvercinlerin Amerika’da yetiştirilenlerin en
iyileri olduğunu, bu nedenle götürülürken korunmaları için her türlü tedbirin
alınmasını istemiştir (Y.PRK. EŞA, 7/70; 17 Mayıs 1888). Anadolu
vilayetlerinden de güvercin getirtildiği görülmektedir. 1882 yılında
Konya’dan 17 çift güvercin getirilmiştir (Y.PRK. UM, 5/23; 29 Haziran 1882).
Güvercin istenen yerlerden bir diğeri Aydın vilayetidir. Mart 1907 tarihinde beş
çift güvercin gönderilmiştir (Y.PRK. UM, 79/76; 18 Mart 1907).
Osmanlı Devleti’nde padişahların güvercinlere olan merakı bir yana
halkın arasında da güvercin meraklılarının bulunduğu anlaşılmaktadır.
Hüdavendigar Ziraat Numune Çiftliği’ne, Padişahın iradesiyle, vilayet ileri
gelenlerinden meraklılarına münasip miktarının dağıtılması uygun bulunan
512 adet güvercin gönderilmiştir. Söz konusu güvercinlerden 250 adedi ahali
ileri gelenlerinden ve memurlarından meraklılarına dağıtılmıştır. Diğer
güvercinlerin giderek çoğalması üzerine bunlara özel bir yer yapılmasının
aciliyeti Ticaret ve Ziraat Nezareti’ne bildirilmiştir (Y.MTV, 66/13; 27
Ağustos 1892). Padişah tarafından Saray kuşluklarında gereğinden fazla
birikmiş olan güvercin, tavuk ve ördeklerin nesillerinin devamının
sağlanması ve çoğaltılması için Saray’a bağlı çiftliklere gönderilmesi
emredilmiş, bunun üzerine 1000 kadar güvercin söz konusu çiftliklere
dağıtılmıştır (Y.MTV, 98/102; 3 Temmuz 1894). Dağıtılması için güvercin
gönderilen yerlerden bir diğeri Konya’dır. 650 adet güvercinden 554 tanesi
sağ salim Konya’ya ulaştırılmıştır. Bunların bir kısmı dağıtıldıktan sonra
kalanları nesilleri çoğaltılmak üzere Numune Tarlası Müdürlüğü’ne teslim
edilmiştir (Y.MTV, 126/45; 13 Ağustos 1895) . Hazine-i Hassa Nazırlığı, Kurbağalı Dere çiftliğinde mevcut güvercinlerin sayısının artırılarak Hazine-i
Hassa’nın gelirinin çoğaltılması için Küçükçekmece’deki Ayazma Çiftliği’nde
çoğalmakta bulunan güvercinlerden bir kısmının nakline izin verilmesini
Padişah’tan talep etmiştir (Y.MTV, 310/157; 3 Haziran 1908).
Bu dönemde özellikle Rusya’nın posta güvercinlerini askeri amaçla
kullandığı dikkat çekmektedir. Nikolayef Şehbenderliği’nden bildirildiğine
göre bir Rus yüzbaşının hazırladığı layihada, özellikle savaş zamanında
Hocabey-Nikolayef ve Sivastopol şehirlerinin, Osmanlı topraklarının haritada
işaretlenmek suretiyle belirlenmiş çeşitli noktalarıyla posta güvercinleri
sayesinde haberleşmesi isteğinin yer aldığı belirtilmiştir. Söz konusu
düşünceye göre Osmanlı memleketlerinde öncelikle eğlence makamında gizli
gizli güvercinlikler tesisinin zor görünmediği, zamanı geldiğinde gerektiği
kadar güvercinin sokulması için her zaman bir çare bulunabileceğine yer
verilmiştir. O gün için uygulanması para ve zamana bağlı olduğu anlaşılan bu
tasarı Nikolayef Şehbenderliği’nden Hariciye Nezareti’ne bildirilmiştir Bu
noktada askeri güvercinlerin Osmanlı topraklarına da girişlerinin
yasaklanmasının önemine değinilmiştir (BEO, 248/18585; 1 Ağustos 1893).
Rusya ile Bulgaristan arasında doğrudan doğruya bir haberleşme hattı
mevcut olmadığından önce Rusya ile Bulgar Emareti arasında bir telgraf
anlaşması yapılmışsa da bu hayata geçirilememiştir. Bunun üzerine Rusya
Hükümeti Bulgar Emareti ile doğrudan haberleşebilmek amacıyla güvercin
postasından yararlanmayı düşünmüştür. Hatta 1902 yılı Ağustos ayında
Hocabey’de teşekkül etmiş olan “Rusya-i Cedîd Güvercin Cemiyeti”nin
hamisi Grandük Mihâiloviç’in teklîfi üzerine (Y.A.HUS, 434/57; 19 Eylül
1902), Odesa’dan Varna’ya gelen bir Rus yüzbaşısı 90 çift güvercinden
oluşan bir güvercin postasını Şumnu’da bulunan birinci istihkâm taburuna
hediye edilmek üzere Varna kumandanına teslim etmiştir (A.}MTZ.(04),
80/44; 17 Ağustos 1920, Y.A.HUS, 434/57; 19 Eylül 1902, BEO,
1920/143992; 19 Ağustos 1902). Bulgaristan komiserliği, bu durumun yanlış
anlaşılmasını önlemek amacıyla güvercin hediyesi meselesinin pek
ehemmiyetli olmadığını, zira içinde bulundukları zamanda, güvercinden
daha hızlı haberleşme araçları olmasına ve güvercinlerin de tüfekle
öldürülmeleri ve şahin gibi yırtıcı kuşlarla avlanmaları ihtimali varken
haberleşme amacıyla bu işin yapılmış olma ihtimalinin zayıf olduğunu dile
getirmiştir. Söz konusu güvercin hediyesi meselesinin ancak iki devlet
arasındaki bir sevgi ve dostluk göstergesi olabileceği hatırlatılarak yapılacak
tahkikatın neticesinin yine de arz edileceği ifade edilmiştir (Y.A.HUS,
433/69; 20 Ağustos 1902).
Rusya’nın askeri amaçla kullandığı anlaşılan posta güvercinlerden
bazıları Osmanlı Devleti sınırları içerisinde ele geçirilmiştir. Bunlardan biri nebolu sahilinde yakalanmıştır. İnebolu sahilinde bulunan yelken
gemilerinden birinin direğine kuyruğunda masura bağlı bir güvercin konduğu
tayfalar tarafından görülmüştür. Bunun üzerine güvercin derhal getirtilerek
incelendiğinde, ayaklarında madeni ve lastik halkalar ve güvercinin üzerinde
bulunan masuranın içinde de üzerinde Rusça yazılar yazan bir kâğıdın
bulunduğu anlaşılmıştır. Bunun üzerine Kastamonu vilayeti, güvercin ve
üzerinde bulunanları özel bir memurla Saray’a göndermiştir (Y.PRK. UM,
59/16; 27 Haziran 1902, BEO, 1881/141036; 10 Temmuz 1902). Yine 1902
yılı Temmuz ayında Bartın boğazında vapura yük vermekte olan
Müezzinoğlu Mustafa’nın sandalına havadan gelip giren bir güvercinin
üzerinde de Rusça yazı olduğu görülen bir mektup ele geçirilmiştir. Aynı
şekilde özel memurla güvercin ve mektup İstanbul’a gönderilmiştir (BEO,
1881/141056; 11 Temmuz 1902, Y.A.HUS, 432/12; 10 Temmuz 1902).
19. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti’nin posta güvercini
kullanımıyla yakından alakadar olduğu anlaşılmaktadır. Avrupa’da posta
güvercinlerinin yeni bir unsur olarak harp vasıtaları arasına girmesi üzerine
posta güvercinlerinin çeşitleri, bunlardan istifade yolları, bunların nerelerde
ve ne suretle yetiştirilecekleri, üreme, talim, müsabaka gösterileri ve diğer
hususlara ilişkin Fransa’nın önde gelen ve meşhur güvercin uzmanlarından
Mösyö Rişar Döboev adında bir zatın yazmış olduğu “Uygulamalı
Güvercinlik” risâlesi Erkân-ı Harbiye Kaymakamlarından Ahmet Rıfat Bey
tarafından tercüme edilmiştir. Bu tercümeye, ilkçağlardan o güne kadar
güvercinlerden hangi hususlarda fayda temin edilmeye çalışıldığına ilişkin
bilgiler ile Fransa ve Almanya devletlerinin askerî güvercin postalarının
bulunduğu kale ve diğer mevkileri gösteren ve diğer bazı malumatı ihtiva
eden faydalı bir makale de ilave eden Serasker Rıza Paşa, çalışmayı
Padişah’a takdim etmiştir (Y.MTV, 119/47; 30 Nisan 1895)
Toptaşı Askeri Rüştiyesi Fransızca öğretmenlerinden ve piyâde
yüzbaşılarından Necîp Efendi tarafından “Muhâbere-i Kebûter” risâlesi
yazılmıştır. Necip Efendi risalesinde, Avrupa’nın büyük devletlerinin
ordularının tamamında muharebe ve muhasara zamanlarında güvercinler
vâsıtasıyla haberleşme yapıldığı ve bu hususta güvercin terbiyesi için
güvercinlikler teşkil edilmiş olduğunu dile getirdikten sonra Osmanlı
ordusunda da güvercinlik tesisi ile bundan istifade edilebileceğini ifade
etmiştir. Çalışmaları takdir edilen Necip Efendi’nin dördüncü rütbeden
Osmanlı nişanı ile taltif edilmesi istenmiştir (Y.MTV, 28/50; 28 Ekim 1887)
Rüsumat Emaneti Encümeni azalarından Nuri, Necip Efendi’nin
risalesinin görünüşte Avrupa ordularında güvercin postası istihdamından
beklenen faydaları arz etmiş olmakla birlikte şayet bütün ordularda posta
güvercini yetiştirilecek olur ise istenilmeyen ve meşru olmayan bir haberleşmeye posta güvercinlerinin alet edilebilmiş olacağına dikkat
çekerek, bu çeşit güvercinlerin İstanbul ve Saray civarında yetiştirilmesinin
sakıncalarını hatırlatmıştır. (Y.MTV, 12/63; 5 Ağustos 1891). Buna karşın
Muharrir dergisinde konu ile ilgili yazılmış bir makalede Osmanlı Devleti’nin
güvercin postasını harbiye içinde kullanması durumunda çok yarar
sağlayacağına yer verilmiştir.
Devlet-i Osmaniye Avrupa milel-i mütemeddinesi indinde
muhassenâtı fennen ve tecrübeten sâbit olan her dürlü bedâyi-i
harbiyeyi kabul ve taklîd eylediği cihetle şu güvercin postasını
da nazar-ı ehemmiyete alarak levâzım-ı harbiye adâdına idhâl
iderse hem ecdâdımızın meser-i marifetini yeniden ihyâ ve hem
de zamânede lüzum ü fâidesi mücerreb ve muhakkak olan bir
vâsıtayı mülkümüzde ittihâz ve icrâ itmiş oluruz. Bâ-husûs ki,
yeniden güğercin tedârikine de hâcet yokdur. Çünkü merhûm
Abdülazîz Han zamanında bazı kasr-ı şâhânelerle hâss-ı
hümayûn olan çiftliklerde pek çok güğercin var idi. Eğerçi
anlar el-yevm mevcûd ise şu hidmeti ifâya kâbiliyetli olanları
tefrîk idilerek, usûl-i mahsûsasına tevfikân talîm idilse ve bu
sûretle alışdırılanları ordû mevkilerine gönderilse her halde
muhassenâtdan hâlî olmaz (Güvercin Postası:166)
Osmanlı Devleti de askeriye içerisinde posta güvercininden yararlanma
taleplerine ilgisiz kalmamıştır. Buna dayanak olarak gösterilecek belgelerden
biri Paris Sefareti’nden 22 Ağustos 1895 tarihinde Saray’a gönderilmiş bir
telgraftır. Söz konusu telgrafta sefaret, posta güvercinlerinin Fransız Harbiye
dairesinin gözetimi altında bir cemiyet tarafından terbiye edildiğinin
kendilerine bildirildiğini, bunların kolaylıkla elde edilebilmesi için Fransız
Dışişleri Bakanı’nın gerekli talimatı adı geçen cemiyete vereceğini
bildirmiştir (Y.PRK. EŞA, 22/55; 22 Ağustos 1895). Buradan anlaşıldığı
üzere Osmanlı Devleti bu eğitimli güvercinlerden alma teşebbüsünde
bulunmuştur. Ayrıca Paris Sefareti Fransız Deklerak isimli bir Fransızın
muhabere güvercinleri için kendi icat ettiği mektup mahfazasının tarifiyle
resmini içeren yazıyı Hariciye Nezareti’ne göndermiştir (Y.PRK. HR, 24/74;
7 Kasım 1897). Yine Eylül 1898 tarihi itibariyle savaş sırasında ihtiyaç
görüldükçe Kerç ile Kefe ve Sivastopol arasında istihdam edilmek üzere
getirtilen elli kadar askerî posta güvercininin Kerç istihkâmâtında talim ve
terbiyelerine başlandığı ve bunların bir subay idaresinde salıverilmek üzere
Kefe ve Sivastopol’e gönderildiği ve bu suretle belirtilen şehirlerarasında, bu
güvercinler vâsıtasıyla haberleşmenin teminine çalışıldığı anlaşılmaktadır
(Y.PRK. ASK, 143/61; 4 Eylül 1898. Bir başka belgede güvercin sayısının
150 olduğu belirtilmiştir. Bkz. BEO, 1185/88843; 29 Ağustos 1898). Yani
Osmanlı Devleti askeri posta güvercini talimine onay vermiştir. Diğer taraftan Osmanlı Devleti, ülke içinde güvercin yoluyla
yapılabilecek casusluğu önlemek amacıyla gereken tüm tedbirleri de almayı
ihmal etmemiştir. Dâhiliye Nezareti’nden Aralık 1914 tarihinde; Edirne,
Erzurum, Adana, Ankara, Hüdavendigar, İzmit, Aydın, Bitlis, Basra, Bağdat,
Beyrut, Hicaz, Halep, Diyarbekir, Suriye, Sivas, Trabzon, Kastamonu,
Konya, Mamuratülaziz, Musul, Van, Yemen, Urfa vilayetleri ile Bolu,
Canik, Çatalca, Zor, Asir, Karesi Kudüs-ü Şerif, Kal’a-i Sultaniye, Menteşe,
Teke mutasarrıflığı ve Medine-i Münevvere Muhafızlığı’na gönderilen
yazıda, Nezaret, güvercinler vasıtasıyla yapılan casusluğun önünü almak için
askeri harekâta geçit olan yerlerde, yani ordunun geçeceği mahallerde
şüpheli şahısların hanelerinde bulunan güvercinlerin itlâf edilmesini ve
güvercinlerle haberleşmeye teşebbüs eden kişilere gerekli uyarı ve ikaz
yapıldıktan sonra da güvercin beslemeye devam ettikleri anlaşılan şüpheli
kişilerin divân-ı harbe verilmesini emretmektedir (DH. ŞFR,47/291; 2 Aralık
1914). Dâhiliye Nezareti’nin bu işi sıkı tuttuğu anlaşılmaktadır. Zira 1917
yılı Mayıs ayında yine vilayet ve mutasarrıflıklara gönderilmiş benzer bir
yazı ile gözetim ve tahkikat yapılmasını, güvercinlik bulunan yerlerin askeri
kumandanlıklarına durumun bildirilmesi istenmiştir (DH. ŞFR, 76/87; 10
Mayıs 1917).
I. Dünya Savaşı sırasında Viyana’dan İstanbul’a geçen Avusturyalı
Madâm Yozi Nastomer adındaki bir kadının kargosu içinde değişik cinsten
yirmi kadar güvercin bulunmuş bunların ne maksatla getirildiği
sorulduğunda Nastomer, Maltepe’de Ayazma civarında bulunan çiftliğine
götüreceği cevabını vermiştir. Ancak kadının ifadesi şüpheli görüldüğünden
hakkında gerekli muamelenin yapılması istenmiştir (DH. ŞFR, 465/96; 19
Mart 1915). Anlaşıldığı üzere Osmanlı Devleti posta güvercinlerinin kötü
amaçlı kullanımını engellemek için tedbiri elden bırakmamış, gerekli tüm
muameleyi yerine getirmiştir.
Cumhuriyet Dönemi’nin ilk yıllarında da ordu içerisinde güvercinlerden
yararlanılmıştır. Tüm ordu güvercinlerinde olduğu gibi Türkiye
Cumhuriyeti’nin ordusunda da güvercinleri tanımaya yarayan işaretler
(Türkiye Ordusu anlamına karşılık gelen (T-O) harfleri), güvercinlerin sol
arkalarına takılan alüminyum halkaya işlenmiştir. Ayrıca güvercinin kayıt
numarası ile hangi sene doğduğu da belirtilmiştir. Örneğin (27-312)
rakamları işaret edilmiş bir güvercin halkası, o güvercinin 312 numarada
kayıtlı, 1927 senesinde doğmuş bir güvercin olduğunu göstermektedir. Bu
harf ve rakamlar ayrıca güvercinin en büyük tüylerinden biri üzerine de
damgalanmıştır (Güvercinlerle Muhabere 1928:232). İnsanlık tarihinde haberleşme yöntemleri içerisinde maliyetinin düşük
olması ve işlevselliği ile kendine yer edinmiş olan posta güvercinlerinden
bilhassa haberleşme araçlarının olmadığı dönemlerde yararlanılmıştır. Sahip
olduğu hız ve yön bulma duygusuyla uzağı yakın eden güvercinler, çok
farklı alanlarda istihdam edilmiştir. Avrupa’da 19. yüzyılın ikinci yarısı
itibariyle özellikle ordu içinde posta güvercinlerinden yararlanılmaya
başlanılmıştır. 1870 yılındaki Almanya ile Fransa arasındaki savaşın en
şiddetli döneminde Paris’in dışarıyla bağlantısını posta güvercinleri
sağlamıştır. Diğer devletlerin dikkatinden kaçmayan bu gelişme üzerine
Almanya, İngiltere, Belçika, İtalya ve İspanya gibi pek çok Avrupa devleti
posta güvercinlerinden yararlanmak için harekete geçmiştir. Rusya söz
konusu devletlere nazaran daha geride olduğundan posta güvercini
istihdamını hızlandırmıştır. Hatta İstanbul’da Beyoğlu’nda bulunan Rusya
Sefarethanesi’nde posta güvercinlik şubesi açmak istemiştir.
Osmanlı Devleti diğer devletlerdeki bu gelişmeleri yakından takip
etmiştir. Fransız Güvercin Uzmanı Mösyö Rişar Döboey’in yazmış olduğu
“Uygulamalı Güvercinlik” risalesi tercüme ettirilmiştir. Yine Toptaşı Askeri
Rüştiyesi Fransızca öğretmenlerinden Necip Efendi “Muhabere-i Kebûter”
risalesini yazmıştır. Dönemin süreli yayınlarında, Osmanlı Devleti’nin posta
güvercinlerinden yararlanması yönündeki yazılara sıklıkla yer verilmiştir.
Hal böyle iken Osmanlı Devleti de orduda, posta güvercinlerinden
yararlanmak üzere teşebbüse geçmiştir. Bununla birlikte güvercinler yoluyla
ülke içinde yapılabilecek casusluk faaliyetlerini önlemek için gerekli olan
tüm tedbirleri de almayı ihmal etmemiştir.
I. Dünya Savaşı’yla birlikte Fransa gibi savaşan devletlerden bazılarının
posta güvercinlerinden ciddi anlamda yararlanma yoluna gitmesi, Osmanlı
Devleti’nin ordu içerisinde posta güvercini kullanımına yönelik başlattığı
çalışmaların nedenini de ortaya çıkarmaktadır. Özellikle 1878 Berlin
Anlaşması’nın imzalanmasından sonra ortaya çıkan gelişmeler, Osmanlı
Devleti’nin daha dikkatli bir siyaset izlemesini zorunlu kılmıştır. Bu süreçte
ordu içerisinde muhabere güvercinlerinden yararlanılmak istenmiştir. Bu
çalışmalar Cumhuriyet’in ilk yıllarında da devam etmiştir. 20. Yüzyılın
ikinci yarısı itibariyle posta güvercinleri, haberleşme vasıtası olarak önemini
kaybetmiş olsa da Anadolu kültüründe güvercin yetiştiriciliğine olan ilgi ve
merak halen devam etmektedir.
Mösyö Deklerak’ın İcadı Mektup Mahfazası
2
