Orijinal, Yerli (Klasik) Manisa Hünkârisi Güvercinler

[Manisa’s Original (Old Fashionedor Old Style) Oriental Frill Piegons]

Yayımlanmamış Tanıtım Makalesini Hazırlayan: 

Murat TÜRKEŞ (Em. Öğr. Üyesi, Prof. Dr.) ve Serkan GÜNDÜZ (Ziraat Mühendisi)

1. Giriş

Bilhassa yabancı kaynaklara gore, olasılıkla Afrika Baykuş (Owlfamily) ve Turbit (Turbitfamily) güvercin ailelerinden elde edilmiş olduğu öngörülen ve Türkçe’de “Sultan Güvercini” anlamındaki yaygın kullanımıyla “Hünkâri”olarak adlandırılan güvercinler, Anadolu’nun zamanı ve eski ırklarından biridir. Bu ırkın kökeni ile ilgili en eski bilgiler, Osmanlı devleti dönemine aittir.

Hünkâri ilk kez olasılıkla 1600’lü yılların başlangıcında, Osmanlı kuşçuları tarafınca Manisa merkezinde bulunan Şehzade Sarayı için hususi olarak üretilmiş Türkiye’ye özgü bir güvercin ırkıdır. Bu zamanda bir tek saraylarda yetiştirildiği malum bu güvercinlerin saray dışına çıkartılması ve halk tarafınca yetiştirilmesi yasaktı. Osmanlı devletinin bu yasağı getirmesinin temelinde, olasılıkla ırkın değişik melezlemeler yolu ile bozulmasını önleme düşüncesi yatmış olabilir. Yalnızca sarayda yetiştirilmesi sebebi ile bu güvercinlere Hünkari adı verilmiştir. Hünkâri, hünkâra(padişaha) ilişkin olan anlamına gelmektedir. Bu koruma çabalarının naturel bir sonucu olarak, Osmanlı devleti döneminde bilhassa de Manisa’da bulunan şehzade saraylarında yetiştirildikleri malum bu ırkın, o dönemde orijinal özelliklerinin bozulmaksızın korunduğu söylenebilir. Çeşitli kaynaklara gore, hünkâri güvercin ırkı, Osmanlı’nın son dönemlerinde (19. yüzyılda) bilhassa Avrupa ülkelerine armağan olarak gönderilmiştir. Hünkâriırkının o dönemlerde Avrupa’da “OrientalBango” adı ile adlandırıldığı bilinmektedir. Bu ırkın bir diğeri adı da “Manisa ve İzmir Bangosu” idi.

Çeşitli yabancı literatüre dayalı bugünkü bilgilerimize gore, Hünkarilerin Avrupa ülkelerine ilk gönderilişi de 1860 yıllarda gerçekleşmiştir. Manisa Hünkarisi ilk kez 1864 senesinde H. P. Caridia tarafınca İzmir’den İngiltere’ye götürülmüştür. Hünkari ırkıysa, ABD’da ilk kez NewYork’da ABD Ulusal Güvercin Derneği (NationalColumbarianSociety) tarafınca 1879 senesinde sergilenmiştir.

Osmanlı’nın son yıllarında ve Cumhuriyet döneminde Türkiye’de sayıları oldukça azalan bu güvercin ırkının, 2000’lerle birlikte bilhassa web kullanımının Türkiye’de yurttaşlar tarafınca da yaygınlaşmasıyla birlikte (Avrupa ve dünya ülkelerindeki, bilhassa Almanya, Balkanlar ve ABD Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) hünkâri yetiştiricileri, dernek, vakıf ve kulüplerinin emek verme ve etkinliklerinden haberdar olarak), güvercin severler ve yetiştiriciler tarafınca tekrardan ilgi görmeye başladığı görülmüştür. Ek olarak, bu yeni ilgi kapsamda, bilhassa 2000’lerle birlikte Avrupa’dan ve Balkanlardan hünkâri örnekleri getirilerek üretilme yoluna gidilmiştir.

Ek olarak, Osmanlı döneminde ara sıra saraydan kaçan bazı hünkârilerin halk tarafınca yakalanıp gizlice üretildikleri ve ırkın saray haricinde da devamının sağlandığı bilinmektedir. Halk içinde yetiştirilen bu güvercinler, uygun eş bulamama şeklinde problemler sebebi ile benzer bazı ırklarla bilhassa de “Aydın Bangosu” ile kırılmış olabileceğine ilişkin görüşlere de rastlanılmaktadır.

Türkiye’de Klasik ya da Orijinal/Yerli Hünkâriadı ile malum kendine özgü ve ayırt edici pek oldukça özelliği bulunan bu güvercin ırkı, günümüzde dünya üstünde “OldFashioned, OrientalFrill ya da Old Style OrientalFrill” adı ile tanınmaktadırlar. Orientalfrill ırkının kökeninin Türkiye olduğu ve Türkiye’de Manisa ve İzmir illeri ile çevre illerde (Bursa, Balıkesir, vb.) yetiştirildiği birçok kaynakta belirtilmektedir. Fransızlar bu ırka “CravateOriental” adını verirken, Almanlar “OrientalMovchen” demektedirler. Hünkâri, Anadolu’da yetiştirilmiş bu toprakların kendine özgü bir güvercin ırkı olmasına karşın, günümüzde sayıları oldukça azalmıştır. Öte taraftan, istenen düzeyde ve kafi olmamakla birlikte son yıllarda klasik hünkârilere gösterilen ilgi umut vericidir.

2. Amerikan Klasik Hünkâri Kulübü’nün Hünkâri Tanımı

Ne yazık ki bugüne değin Türkiye Cumhuriyeti’nde “Klasik ya da Orijinal/YerliHünkariyi” tanıyan ve korumayı amaçlayan bir dernekya da kulüp kurulmamış olmasına karşın, Atlas Okyanusu’nun diğeri yakasında Türkiye’den binlerce kilometre uzaktaki ABD’de bir Ulusal Klasik Oryantal HünkâriDerneği (TheNational Classic OrientalFrill Club) ve onun da hünkâri standardına ilişkin belgesinin girişinde bir HünkâriGüvercin Irkı tanımı var.

Tanım şöyledir: “Klasik Hünkâri (Classic OrientalFrill),kısa gagalı güvercin ırkları familyasından bir güvercin ırkıdır. Ek olarak bu ırk, Eski Moda Oryantal Hünkâri (OldFashionedOrientalFrill) ya da Eski Tip Oryantal Hünkâri(Old Style OrientalFrill) olarak da bilinir. Uygar Oryantal Hünkâri’nin (Uygar OrientalFrill) geliştirildiği ırktır. Bu güzel ve oldukça eski güvercin ırkı bugün pek oldukça önemli Amerikan ve Kanada yarışmalarında görülebilmektedir” Tanımda iki önemli noktanın altının çizildiği görülüyor.

Bunların birincisi, tanımda Klasik Hünkâri’nin‘sıfır gaga’ Uygar Hünkâri’nin değiştirilmemiş orijinal biçemi (formu) olarak tanımlanmış olmasının, günümüz Orijinal/Yerli Hünkârisi’nin yok olmuş ve tekrardan yaratılmış bir kuş değil günümüze ulaşan klasik orijinal hünkârilerin soyu bulunduğunu açıkça göstermekte oluşudur.

Bu kapsamda vurgulanması gereksinim duyulan ikinci mevzu ise, yurtdışında yapılmış olan birçok hünkâri emek vermesi ile kişisel ve kurumsal web tanıtım sayfalarındaki belge ve açıklamalardan da görülebileceği şeklinde, tanımda bu ırkın kökeni olarak Türkiye’nin gösterilmemiş ve tarihin içinden çıkıp gelmiş eski bir güvercin ırkı olarak ele alınmış oluşudur.

Birinci nokta pozitif yönde bir yaklaşımla, Yerli Hünkâri’nin varlığının doğrulanmasına ek olarak, onların korunması gereksinim duyulan kuşlar bulunduğunu göstermektedir.

İkinci nokta ise, yukarıda da vurgulandığı şeklinde, Türkiye’de herhangi bir koruyucu bir dernek ya da malum bir üretici ağının olmamasının bir sonucu olarak, 19. yüzyıl ortalarıyla birlikte Türkiye’den Avrupa ve ABD’ya götürülmüş olan yerli hünkâri güvercin ırkının, batı devletlerinde çoğunlukla “doğu kökenli vatansız” bir kuş olarak nitelenmesine niçin olabildiğidir.

3. Klasik (Orijinal/Yerli) Hünkâri

Klasik Oryantal Hünkâri(İng: OldFashionedOrientalFrill) ya da Eski Tip Oryantal Hünkâri(İng: Old Style OrientalFrill), sıfır (oldukça oldukça kısa) gagalı Uygar Hünkari’nin (İng: Uygar OrientalFrill) geliştirildiği aslolan ırktır. Bugün devletimizde “Klasik ya da Orijinal/Yerli Hünkâri” adı ile malum güvercinler, vakit içinde ırkın orijinalinin (OrientalBango) olasılıkla Manisa Azmanı ya da benzeri ırklar ile kırılması sonucu Türkiye’de geliştirilmiş olan paçalı, güllü, pareli(paralı) ve kısa gagalı bir güvercin ırkıdır. Yalnız yüzlerce yıl ilkin kırıldıkları, başka sözlerle Osmanlı döneminden günümüze ulaşan kırmalar oldukları için, kendine özgü bir biçem ve ayrı bir ırksal karakter kazanmış oldukları düşünülmektedir.

Hünkâriler oldukça sempatik ve cana yakın güvercinlerdir. Yerli Hünkâriler, ırkın çağıl formuna gore daha küçük yapılıdır. Kafaları oldukça yuvarlak biçimli değildir ve gaga birazcık daha uzundur. Günümüzde başta Manisa’da olmak suretiyle, İzmir, Bursa ve İstanbul’da yaygınolarak yetiştirilmektedir. Hünkârilere Bursa’da “paralı fındık” adı verilmiştir. Paralı denmesinin sebebi kanat işlemelerinin kuyruk ucunda da para şeklinde yuvarlak şekiller halinde görülmesidir. Bu farklılıklarının haricinde Yerli Hünkariler ırkın orijinal biçimini tamamen göstermektedir.

Yerli Manisa Hünkârileri, gagaları Uygar Hünkari gore daha uzun olduğundan, çoğunlukla sorunsuz yavru yetiştirebilmektedir. Sıcak iklim bölgelerinde (genel olarak subtropikal ve Akdeniz iklim bölgelerinde) esenlik sorunları yaşamaksızın daha rahat yetiştirilebilirler. Klasik hünkârilerin üretimleri kolaydır. Uygun kümes ve bakım koşullarında yıl süresince yumurta yapabilir ve kuluçkaya yatabilirler. Yavrularına olan ilgileri oldukça fazladır. Bu yüzden bazı yetiştiricilerbu kuşları yedekçi ya da bakıcı olarak yuvalarında bulundururlar.

Şekil 3: Çeşitli renklerde vücut işlemeli (kahverengi boğma ve kara boğma hünkariler) yuva kardeşi genç klasik Manisa Hünkârisi güvercinlerin genel görünüşleri (Foto: Murat Türkeş, Yapıldak Köyü, Çanakkale).

Beyaz gövdeye kanat ve kuyruk işlemeli olanlar yurtdışında ve internasyonal literatürde satinette olarak bilinir (Şekil 2). Kanat üstünde beyaz çizgi ya da dantel deseni; kuyrukta ise para denen beyaz noktalar (pareler) vardır. Yurtdışında ve internasyonal literatürde vücudu çeşitli renklerde işlemeli desenli olanlara ise blondinette denir (Şekil 3). Kanat üstlerinde çizgiler ya da dantelli görünüm; kuyrukta ise nokta pare  ya da yelpaze denilen tüm kuyruk tüyünü kaplayan pare şeklindedir. Bazı vücut işlemeli hünkâri çeşitlerinde dantelli görünüm vücudun büyük bir kısmına dağılır.

Baş: Yuvarlaktan ovala değişmiş olur ve geniştir (Şekil 1, 2 3). Kavisli alın gaganın ucundan kafanın üst kısmına doğru zarifçe ve kesintisiz bir halde akar. Gaga altı sarkıntısı oldukça azca ve temizdir.

Göz: İri parlak ve belirgindir (Şekil 1, 2 3). Göz çeperi temiz ve derisinin rengindedir. Kanat işlemelerde göz koyu kahverengidir. Vücut işlemelilerde vücut rengine bağlı olarak gözler koyu sarıdan kızıl kahveye kadar değişiklik gösterir.

Gaga: Orta kısalıkta, sağlam yapılı, kesintiye uğramayan bir kıvrımla alınla birleşir (Şekil 1, 2 3). Kanat işlemelilerde deri rengi, vücut işlemelilerde ise bedeni kaplayan tüylerin genel rengine gore deri renginden grimsi siyaha değişiklik gösterir. Boyun altı sarkıntısı oldukça azca ve temizdir. Klasik Hünkâriler, bu gaga yapısıyla kendi yavrularını besleyebilirler ve bakıcıya gerek duymazlar.

Tepe: Kafanın tam arkasında iğne uçludur (Şekil 1, 2 3). Dik ve merkezidir. Minimum kafanın en yüksek noktası kadar yükselir. Tepe, tüm ve kesintisiz ense tüyleriyle desteklenir.

Boyun: Ensedeki tüylerin ve kursağın verdiği görüntüyle kısa ve güçlüdür (Şekil 1, 2 3). Gözler parmakların ayak bileğiyle kesiştiği yerin tam üstünde duracak şekilde dik ve gururlu bir ifadeye haizdir. Göğüsteki gül ile alt gaga içinde belirgin bir gırtlak olmalıdır.

Gül: Gül gırtlağın orta kısmından göğse kadar (averaj 5 santimetre) devam eder (Şekil 1, 2 3). Gül, belirgin ve sık olmalıdır. Tüyler iki tarafta da eşit şekilde dışa doğru açılmalıdır. Bir tek tek bir yana yatan ya da orantısız şekilde tek yana yatan gül kusur sayılır.

Göğüs ve Vücut Biçemi: Göğüs geniş, yuvarlak ve belirgin bir halde ileriye doğru uzanır ve gövde yapısı kuşun arkasına doğru incelir (Şekil 1, 2 3). Vücut sıkı olmalıdır. Büyüklük, küçükle orta boy arasındadır.

Kanatlar: Güçlü ve vücuda yapışıktır (Şekil 1, 2 3). Sırtı örter ve kuyruk üstünde göç eder.

Bacaklar: Kısa, ayak tırnaklarına ve onları örtecek kadar paçayla kaplıdır (Şekil 1, 2 3). Kanat işlemelilerde tırnaklar beyaz, vücut işlemelilerde deri renginden gri siyah içinde vücut rengine gore değişiklik izah edebilir.

Tüyler: İyi gelişmiş; sıkı ve göğüsteki gül ve ensedeki tepe haricinde vücuda yapışıktır (Şekil 1, 2 3).

Kanat ve Kuyruk: Uçuş tüyleri kısa ve kuyruğun üstündedir. Kanat ve kuyruk uzun olmaktan oldukça kısadır. Kuyruk genişliği iki tüyü geçmemelidir. Kuyruk gosteri duruşunda yerin derhal üstündedir ve yere değmez (Şekil 1, 2 3).

Duruş: Dik duruşlu kuşlardır; yere averaj 45º dik dururlar (Şekil 1, 2 3). Kuyruk yere paralel değildir; yere değmeksizin aşağı doğru uzanır.

Renk ve Desen: Beyaz gövdeye kanat ve kuyruk işlemeli olanlar yurtdışında satinette(Kanat) olarak bilinirken (Şekil 2), vücudu çeşitli renklerde işlemeli desenli olanlara blondinette(Düz) denir (Şekil 3).

            5. Hünkarilerde Aranan Başlıca Standart Özellikler

Genel olarak Klasik Manisa Hünkârisinde, hiçbir renk diğerine gore daha oldukça tercih edilmez ve tüm renkler canlı ve orantılı olmalıdır (Şekil 1, 2 3). Dantelli kuşlarda dantel görünüm temiz ve belirgin olmalıdır. Kanat çizgili ya da kanat kuşaklı kuşlarda (çavuşlar) çizgiler temiz, dar, uzun ve orantılı olmalıdır. Çizgi ya da dantel içindeki renk beyaz olmalıdır. Kuyruktaki para ya da pare isminde olan görece geniş yuvarlakça ya da oval renk desenleri şu demek oluyor ki noktalar ve kuyruk dantelleri de beyaz olmalıdır. Hünkâriye kendine ilişkin rengi veren faktörler, kanat işlemeleri ve dantellenmede ya da kuyruktaki parelerin yanı sıra beyazın kendini gösterdiği tüylerdeki kombinasyonudur. Birinci özellik genel olarak vücudu, ikincisi ise genel olarak kuyruğu tesirinde bırakır.

Buraya kadar ayrıntısıyla açıklanan özellik ve standartlara dayanarak, bir Klasik Manisa Hünkârisi’nin, Türkiye’de, yurtdışında ve dünya literatüründe kabul edilmiş standartlarına uygun olup olmadığını anlamanın en kolay ve en direkt yolu, ilk olarak incelenen güvercinin gaga uzunluğu, pare tamlığı, tepe ve gül özelliklerinin incelenmesi ve bunların uygunluğunun aranmasıdır.

Boyut: Omuzlar geniş, kuyruğa doğru daralan bir vücuda haizdir (Şekil 1). Kuyruk kapalıdır. Kanat kuyruk üstünde göç eder. Orta boylu güvercinlerdir.

Sınıflandırmada yer edinen renkler.

Ozan	Boğma	Çavuşlu	Sümbüllü	Kesme	Düz (Kanat)	Çavuşlu(Kanat)
Arap Ozan	Arap Boğma	Arap Çavuşlu	Arap Sümbüllü	Kara	Kara Kanat	Kara Kanat
Kırmızı Ozan	Kırmızı Boğma	Kırmızı Çavuşlu	Kırmızı Sümbüllü	Kırmızı	Kırmızı Kanat	Gümüş Kanat
Sarı Ozan	Sarı Boğma	Sarı Çavuşlu	Sarı Sümbüllü	Sarı	Sarı Kanat	Kula Kanat
Kula Ozan	Kula Boğma	Kula Çavuşlu	Çamkabuğu	Kula	Kula Kanat	Mavi Kanat
		Mavi	Mavi Sümbüllü	Mavi	Ödü Kanat
		Gümüş	Gül Kurusu		Çamkabuğu Kanat
		Şeker	Haki
		Sarı-Gümüş	Altuni

 Şekil 13: Klasik (Orijinal/Yerli) Manisa Hünkârilerinin ana desen (Düz, Kanat ve Kesme) ve renk ile ikincil renk ve desen sınıflandırması (Çizim: Zir. Müh.Serkan Gündüz).

Hünkâriler gövde işlemelerine gore 3 gruba ayrılabilir (Şekil 13). Bunlar, Düz (Gövde İşlemeli), Kanat (Kanat ve Kuyruk İşlemeli), Kesme (Kuyruk İşlemeli):

1- Düz (Gövde İşlemeli) Hünkâriler

Bu grup, 4 değişik desen biçemine görealt gruplara ayrılmaktadır(Şekil 13). Ozan, Boğma, Çavuşlu, Sümbüllü:

1)   Gövde İşlemeli Ozan: Başından kuyruğa doğru orantılı şekilde renk değişiminin görüldüğü, baş renginden beyaza dönen desen şeklidir. Dört ana renkten oluşur; bunlar:arap ozan, kırmızı ozan, kula ozan, sarı ozan.

2)   Gövde İşlemeli Boğma: Baş kısmına kadar boyun dahil pare işlemeli olan gövde işlemeli hünkâri grubudur. Kuyruk pareleri yelpaze denilen tüm kuyruk tüyünü kaplayan pare şeklindedir. Dört ana renkten oluşur; bunlar:siyah (arap), kırmızı, kula, sarı.

3)   Gövde İşlemeli Çavuşlu: Kanat gövdeye yakın renktedir ve bir tek kanatta iki çizgi şeklinde bölüm parelidir. Kuyruk paresi padişah mührü denilen nokta pare şeklindedir. Yaygın renkler, siyah, kırmızı, sarı, kula, mavi, gümüş, şeker, sarı-gümüşü ihtiva eder.

4)   Sümbüllüler: Gövde paresiz, kanat tamamen parelidir; kuyruk nokta pare şeklindedir. Arap, kırmızı, kahverengi, kızıl kahverengi, sarı, çamkabuğu, mavi, gülkurusu, haki, altuni şeklinde sümbüllüler yaygın olanlardır. Sümbüllü grubu çamkabuğu grubu olarak da tanınır.

2- Kanat (Kanat ve Kuyruk İşlemeli)Hünkâriler

Bir tek kanat ve kuyruk renkli,kalan vücut rengi beyazdır. Kanat pare işleme durumuna gore iki grupta toplanabilir: Düz ve Çavuşlu Kanat(Şekil 13).

1)      Düz Kanat Hünkâriler: Kanat uçuş tüylerine kadar renkli ve parelidir. Kuyruk paresi güvercinin rengine gore yelpaze ya da nokta pare şeklinde değişmiş olur. En iyi bilineni çamkabuğu kanattır. Siyah, kırmızı, sarı, kula ve ödü(kahverengi) kanat renk gruplarıdır.

2)      Çavuşlu Kanat Hünkâriler: Kanat uçuş tüylerine kadar renklidir; bir tek kanatta 2 çizgi şeklinde bölüm parelidir. Kuyruk paresi hünkârinin rengine bakılırsa farklılık gösterir. En yaygın renk mavi, sarı ve şekerdir (açık mor). Kula ve kara kanat çavuşlu renkleri de vardır.

3- Kesme (Kuyruk İşlemeli)Hünkâriler

Bir tek kuyruk(kuyruk altı tüylerle birlikte) renkli, diğeri tüyler beyazdır. Kara, mavi ve kula kesme yaygındır(Şekil 13). Nadir olmakla birlikte, sarı ve kırmızı kesme renk çeşitleridir.

Öte taraftan, bazı kaynaklarda, kuyruk pare durumuna gore de hünkâri sınıflandırmaları yapılmaktadır.

Kaynaklar

Maghin, F. 1920. TheOrientalFrill. Second Edition, SmithsonianInstitutionLibraries, TheMidlandCountiesHerald Limited Press, Birmingham.